Hukuk Güncesi

Romanda Görsel Kullanımı

Roman türündeki eserlerin ortak noktası okuyucunun zihninde zengin, çok anlamlı ve çok katmanlı bir dünya canlandırmasıdır. Konuları, tarzları, anlatım teknikleri her ne kadar birbirinden farklı olsa da, bütün yazarlar okuyucunun zihninde işledikleri kurguya bağlı olarak imgesel düzeyde bir roman gerçekliği yaratmaya çalışırlar. Yaratmaya çalıştıkları bu gerçekliği, bazen romana eklenen resim, fotoğraf, illüstrasyon gibi görsellerle besleme ihtiyacı duyarlar. Bu görsellere romanda yer vermek için kanunda öngörülen düzenlemelere uygun davranmak ve görsel sahibinin haklarını ihlal etmemek gerekir.

Fotoğraflar, resimler, çizimler Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (“FSEK”) kapsamında koruma altındadır. Bu sebeple eserinde bir görsel kullanmak isteyen roman yazarının veya yayınevinin, hak sahibinden görselin kullanma hakkını elde etmesi gerekecektir. Romanda kullanmak üzere görsel temini iki şekilde mümkün olabilir. Daha önceden yaratılmış, kullanılmış bir görsele romanda yer verilebilir veya romana özel görsellerin hazırlanması için sipariş verilebilir.  

Görsel Kullanma Hakkı

Bir fikir ve sanat eserinin sahibi, FSEK’de ve Bern Konvansiyonu’nda ifade edildiği gibi onu meydana getiren gerçek kişidir. Fikir ve sanat eseri yaratıldığı, fiziki bir forma kavuştuğu anda onu yaratan eser sahibi unvanını kazanır. Bir görselin romanda kullanılması iki farklı yöntemle sağlanabilir: i) görselin romanda kullanma mali hakları devralınır veya ii) bu hak üzerinde kullanma lisansı temin edilir.  Unutmamak gerekir ki, edebi eserin içinde özel olarak bir görsel bulunmasa bile, sadece kapağı bile bir görsel olarak romandan bağımsız eser niteliği taşıyabilir.

Hangi model seçilirse seçilsin görsel sahibi ile roman yazarı/yayınevi arasındaki sözleşme yazılı ve gerekli kanuni unsurlara sahip olmalıdır. Telif sözleşmelerine konu olan haklar bu sözleşmede tek tek gösterilmeli ve görsel sahibine ödenecek telif ücreti de net biçimde belirtilmelidir. Hatırlanmalıdır ki, sözleşme şartları FSEK’e uygun düzenlenmezse, ilgili hükümler, hatta sözleşme yönünden butlan (batıl olma) iddiası ile karşılaşılabilir.

Görsel sahibinin mali hak devir sözleşmesi yolunu seçmesi, sözleşme konusu haklar üzerinde, belirtilen süre içinde tüm tasarruf yetkisinin sona ermesi anlamına gelir. Bu durumda hak roman sahibine veya yayınevine geçer. Görsel sahibi dilerse bu devri süre, yer ve içerik itibariyle sınırlandırılabilir. Ancak her hâlükârda mali hakkı devralan roman yazarı/yayınevi haklarını kullanırken görsel sahibinin manevi haklarını da gözetmek mecburiyetindedir.

Bir görseli romanda kullanabilmek için ikinci yöntem mali hak üzerinde lisans/ruhsat alma yöntemidir.  Bu yöntem ile görsel sahibi FSEK uyarınca sahibi olduğu eser üzerindeki mali haklarını tamamen veya kısmen devretmek yerine, yalnızca kullanma izni vermektedir. İlk yöntemde eser sahibinin o mali hak üzerindeki tasarruf yetkisi sona ermekte ikincisinde ise tasarruf yetkisi uhdesinde durmakta, muhatabına sadece kullanma izni vermektedir.

Lisans ya da mali hak devir yöntemlerin hangisinin tercih edileceği, eser sahibinin kimliğine, lisans bedeline, görselin daha önce başka bir yerde kullanılıp kullanılmadığı vb. birçok faktöre bağlı olarak karara bağlanacaktır.

Romana Özgü Görsel Siparişi

Yazar, hazırlamış olduğu romana uygun bir görsel bulamamış olabilir veya kendi eserine özgü bir görselin meydana getirilmesini isteyebilir. Bu durumda yapılması gereken sanatçı ile romanda kullanılmak üzere görsel/ler hazırlanması için anlaşmaktır. Uygulamada bu sözleşme “sipariş sözleşmesi” (istisna akdi) olarak adlandırılmaktadır.

Hali hazırda mevcut olmayan, ileride meydana getirilecek veya tamamlanacak eserlerle ilgili olarak peşinen hak devri yapılamayacağından, bu durumda genellikle bir taahhüt sözleşmesi düzenlenmektedir.  

Taahhüt konusu esere ilişkin mali hakkın sipariş verene devredilmesi için, eser yaratıldıktan sonra ayrıca bir devir işlemi yapılması gerekir. Zira taahhüt edilen eserin mali hakları, eser sipariş edene teslim edildiğinde kendiliğinden geçmez. Bu sebeple roman sahibinin sipariş verdiği ve sonunda kendine teslim edilen görselleri içeren eserini çoğaltabilmek veya bu kapsamda bir yayıneviyle yayın sözleşmesi akdedebilmek için, fotoğraf sanatçısı veya illüstratörden mali hakları devralması gereklidir.   

Sipariş sözleşmelerinin en önemli özelliği sipariş üzerine eser yaratacağını taahhüt eden sanatçının bu taahhüdünden vazgeçebilmesidir. Telif hukukunun bu önemli hükmüne göre bir görsel yaratmayı (fotoğraf çekmek, çizim yapmak vb.) taahhüt eden fotoğraf sanatçısı veya illüstratör o fotoğrafı çekmeyi veya görseli üretmeyi herhangi bir nedenle arzu etmeyebilir. Bu durumda sipariş sözleşmesini sona erdirebilir. Bu hüküm, yaratıcıya saygı çerçevesinde, sadece telif hukuku kapsamında kalan sipariş sözleşmelerine özgü bir düzenlemedir.  

Av. Haluk İnanıcı