Hukuk Güncesi

Kültür Varlıkları ve Telif Hukuku

Kültür varlıkları kavramının tanımı 5863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (KTVKK)’da yapılmıştır. Bir ürünün telif hukuku kapsamında eser olup olmadığı ise 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nda (FSEK) yapılmıştır. Tarihi kültür varlıklarının büyük çoğunluğu aynı zamanda Türk telif hukukunu düzenleyen Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu kapsamında eserlerdir.  Ancak bu eski dönemlere ait varlıklar eser sahibinin ölümünden 70 yıl sonra telif hakkı sona ermiş eser kategorisine girer. Bir diğer deyişle kültür varlıkları telif hukuku yönünden anonim hale dönüşmüş eserlerdir. KTVKK bu tür eserlerin “devlet malı” niteliğinde olduğunu vurgulayarak, telif hukukundaki anonim niteliğe istisna getirmiş durumdadır.

Kültür Varlığından Türetilen Eserler

Öte yandan kültür varlığı tanımına giren eserlerin çoğaltılması, işlenmesi gibi faaliyetler sonunda yaratılacak ürünler, kopya ya da işleme eser niteliğiyle yine telif hukuku kapsamına gerecektir. Örneğin bir kültür varlığının fotoğrafının çekilmesi, filminin yapılması, 3 boyutlu kopyasının yapılması gibi faaliyetler sonunda ortaya çıkacak, fotoğraf, film, kopya, işleme gibi kültür varlığına bağlı ikincil ürünler, belirli özellikleri taşımaları koşuluyla telif hukuku kapsamında “eser” olarak kabul edilecektir. Son zamanlarda gündeme oturan, bir kültür varlığının kopyasını token ve NFT yapılması da yerine göre sayısal çoğaltma veya işleme olarak değerlendirilecektir.

Bu durumda konuyu devlet müzeleri ve özel müzeler yönünden ayrı ayrı değerlendirmek gereklidir. Devlet müzelerinde bulunan eserlerin fotoğraflarının, filmlerinin çekilmesi mulaj ve kopyalarının çıkartılmasıyla ilgili olarak KTVKK Bakanlığın veya müzelerin izni zorunlu kılınmıştır.

Paralel bir değerlendirme ile özel hukuk kişilerinde bulunan kültür varlıklarının benzeri şekilde işlenmesi ve çoğaltılması için özel hukuk kişilerinin izni aranacaktır.

Bu konu iki farklı açıdan değerlendirilmelidir. Kültür varlığını mülkiyetinde bulunduran Müzelerin kendi çıkartacakları kataloglar, yayınlar veya sergiler için bir sanatçıya siparişle yaptıracağı fotoğraf ve filme çekme, üç boyutlu hale getirme, tasarım vb. faaliyetler yönünden dikkat etmesi gerekli hususlar vardır. Telif hukuku temel ilkesine göre bir fotoğrafın veya filmin eser sahibi o fotoğrafı çeken ve filmi yöneten kişilerdir. Bu nedenle Müze ve siparişle kültürel varlıktan işleme eser üretecek sanatçı arasında telif hukukuna uygun sözleşmelerin yapılması önem taşımaktadır.

Eğer müzede bulunan eserler üzerinde özel izinle bir kişiye fotoğraf çekme, filme çekme gibi haklar verilmişse ortaya çıkacak işleme eser üzerindeki haklar izin verilen kişiye ait olacaktır. Bu nedenle eğer ticari lisans hakları sınırlanmak isteniyorsa bu konuda izin verirken gerekli kısıtlamalara yer verilmelidir.  Ancak bu kısıtlamanın, insanların kültürel varlıklara erişim hakkı kapsamında tartışmalı olacağını belirtmekle yetinelim. Kültürel varlıklara erişim hakkına diğer yazımızda değindik.

Müzeler ve Dijital Tek Pazarda Telif Hakları

Kültürel Miras varlıklarıyla ilgili önemli uluslararası düzenlemelerden biri,  Dijital Tek Pazarda Telif Hakkı ve Bağlantılı Haklar Hakkında Avrupa Konsey Direktifi’dir (Direktif). Dijital Tek Pazar Direktifi’inde iki temel amaç görülüyor:  i) Mutlak telif haklarıyla bunlara getirilen sınırlamaları ve istisnaları düzenlemek ve birlik hukukunu uyumlaştırmak ii) Dijital Tek Pazar’da kullanılacak eser lisanslarını kolaylaştırmak ve onlar için iyi bir pazar yeri temin etmeye yönelik kurallar koymak.

Bu amaçla metin, veri madenciliğine, eserlerin dijital ve sınır ötesi öğrenim faaliyetlerinde kullanımına, kültürel mirasın korunmasına, toplu lisanslaştırmayı kolaylaştırmaya, görme bozukluğu olan kişilerin eserlere erişiminin kolaylaştırılmasına ilişkin yeni kurallar getiriyor.

Bu direktifin 6. maddesi Kültürel mirasla ilgili telif hakları konusunda bir istisna getirmektedir. Bu istisnaya göre pazarda olmayan kültürel varlıklarla ilgili hakların kültürel miras kurumları tarafından kullanımının, sınır ötesi kullanımın esasları belirtilmiş ve bazı durumlarda izinsiz kullanma hakkı getirilmiştir.

Direktif özetle, 6, 8, 9. maddelerinde; AB üyesi devletlere kültürel mirasların eser ve bağlantılı haklarıyla ilgili istisnalar getirmekte ve bu kültürel miras kapsamındaki varlıklarla ilgili eserlerin, bağlantılı hakların çoğaltılması, dağıtımı, umuma iletimi, kamunun erişimine sunulması için ticarete konu olmayan amaçlarla lisanslanmasını sağlama yükümlülüğü düzenlenmektedir. 

Av.Nazan Şenol