Hukuk Güncesi

Müzecilik Hukuku

Müzeciliğin hukuki çerçevesi esas itibariyle, 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (KTVKK) tarafından çizilmiştir. Ancak kültür varlıklarının aynı zamanda sanat eseri niteliği taşıması yönünden özel müzeciliğin Fikri Mülkiyet Hukuku’yla (FMH) da yakın ilgisi vardır.

Müzecilik hukuku kültür varlıklarının müzeye girişi, nakli, satın alınması, bağışlanması, envanter defterlerinin tutulması, Kültür Bakanlığı’na karşı sorumluluklar gibi konularda ilgili geniş bir yelpazeye yayılır. Bu konuda kısa değerlendirmemizi sadece KTVKK ve FMH açısından yapacağız.

Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kanunu

KTVKK’nın kültür varlıklarıyla ilgili olarak konumuzla ilgili olarak getirdiği temel ilkeleri şöyle ifade edebiliriz.

• Gerek devlet ve kurumlarının elinde gerekse özel hukuk hükümlerine tabi gerçek ve tüzel kişiliklerin mülkiyetinde bulunan kültür varlıklarının hepsi “devlet malı” niteliğindedir.
• Etnografik mahiyetteki kültür varlıklarının yurt içinde alımı-satımı serbesttir.
• Gerçek ve tüzel kişilerce kurulacak müzeler Bakanlıktan alınacak izinle kurulur ve faaliyetleriyle ilgili hususlar yönetmelikle düzenlenir.
• Devlet müzelerine alınmayarak tasnif dışına çıkartılan kültür varlıklarıyla ilgili ticaret Bakanlığın izni ile yapılır.
• Yurt içinde korunması gerekli taşınır kültür varlıkları yurt dışına çıkartılamaz.
• Yurt dışından kültür varlığı getirmek serbesttir.

Kanun kültür ve tabiat varlıklarını düzenlerken esas itibariyle devletin yönetiminde olan müzelerle ilgili hukuki çerçeveyi çizerken doğrudan özel müzeciliğe ilişkin veya özel müzeciliği ilgilendiren hükümler de birçok maddeye yayılmıştır.  

Kültür Varlıklarının Mülkiyeti Kavramı

KTVKK kültür varlıklarının mülkiyeti konusunda kendi içinde çelişkili ifadeler ve tanımlar kullanmıştır. Kanunun 5. maddesine göre hem devletin hem özel hukuk kişilerinin elinde bulunan kültür varlıkları “devlet malı” niteliğindedir. Öte yandan etnografik özellikteki kültür varlıklarının alım satımı serbest bırakılmıştır. Kanun özel müze ve koleksiyonculuğu serbest bırakmıştır. Yurt dışından kültür varlığı getirmek serbesttir. Kültür varlığı ticareti Bakanlığın izni ile yapılabilecektir.

Tüm bu hükümlerden, “devlet malı niteliğinde” olan kültür varlıklarının özel mülkiyet konusu  olabileceği de anlaşılmaktadır. Devlet malı demek, aynı zamanda devletin mülkiyetinde demek olduğundan, kanuni düzenlemede çifte mülkiyet düzenlemesi gibi hukuki açıdan açıklanması zor bir durum ortaya çıkmaktadır. Öte yandan kültür varlıkları üzerindeki mülkiyet, klasik mülkiyet kavramından da farklıdır. Örneğin bir özel hukuk kişisi mülkiyetinde olan kültür varlığını yok edemez, tüketemez. Bu çelişkili yapının giderilmesi zorunludur.

Özel Müzecilik Hukuku

Müzeleri devlete bağlı kamu müzeleri ve özel hukuk kişileri tarafından kurulan müzeler olmak üzere iki kısımda değerlendirebiliriz. Kanun kültür varlıkları alanında müze kurulmasını izne bağlı kılmıştır. Bir diğer deyişle, kültür varlıklarıyla ilgili olmayan müzelerin kuruluşu için bir izin öngörmemiştir.

Kültür varlıkları alanında özel müzelerin kurulması, görevleri, yönetimi, gözetimi, denetim şekli ve şartları Özel Müzeler Ve Denetimleri Hakkında Yönetmelik’te düzenlenmiştir.

Özel müze açmak izne tabi olduğu gibi, özel müze kurulması için birçok şartı yerine getirmek gereklidir. Ayrıca özel müzeler hem bakanlığın denetimi altında faaliyet gösterirler hem de bazı faaliyetleri yapmak için bakanlığın özel iznini almaları gerekir. Kısaca özetlemek gerekirse; özel müzeler, müzenin gerektirdiği nitelik ve nicelikte uzman personel ve yeteri kadar bekçi görevlendirme, tüm kültür varlıklarının envanter defterinde kaydedilmesi, yeni kültür varlıklarının alınması halinde bunların da usulüne uygun olarak kaydedilmesi, yılda bir kez periyodik denetlenmeye açık olmak, müze dışında başka bir yerde, depoda eser bulundurmama, müze ücreti konusunda kurallara uymak, kırılan-kaybolan eserlerin bakanlığa bildirilmesi gibi bir çok hükme uymakla yükümlüdürler.

Bu yönetmelik dışında müzeleri doğrudan ilgilendiren ikinci bir yönetmelik bulunmaktadır.

Korunması Gerekli Taşınır Kültür ve Tabiat varlıkları Koleksiyonculuğu ve Denetimi Hakkında Yönetmelik

Yönetmeliğin amacı, korunması gerekli taşınır kültür ve tabiat varlıklarına sahip olanlar ile koleksiyoncuların uymaları zorunlu usul ve esaslar ile bunların gözetim ve denetim ilkelerini belirlemektir. Müzelerin bu kapsamda koleksiyoncu belgesi alması veya koleksiyonculardan kültür varlığı satın alması veya sergi yapması, müzayede gibi birçok husus bu yönetmelikle düzenlenmektedir.

Bu yönetmelik uyarınca kültür ve tabiat varlıklarının sergilenmek amacıyla yurt dışına çıkarılması halinde Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Dış işleri Bakanlığına başvurular yapılarak izin alınması, bu eserlerin sigortalarının yaptırılması, belli güvenlik koşulları sağlanarak gönderilmesi gerekmektedir.  Ayrıca yurt dışına götürülecek sergilerde bakanlığın yeteri sayıda uzmanı görevlendirecektir.  

Müzecilik Kılavuzu ve Sair Düzenlemeler

Kılavuz devlet müzeleriyle ilgili olmakla birlikte, özel müzelerin de bu kılavuzu, kendini ilgilendiren hükümler yönünden örnek alması önünde bir engel bulunmamaktadır.

Kültür Varlıklarının Kanunsuz İthal, İhraç ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesi ve Yasaklanması İçin Alınacak Tedbirlerle İlgili yönetmelik gibi müzeleri ilgilendiren birçok yönetmelik de bulunmaktadır.

Av. Reyhan İnanıcı