Hukuk Güncesi

Özel Müzeler, Özel Sergiler ve Küratör Hakları

Modern dünyanın müze-sergi alanında ortaya çıkardığı iki kavramdan biri bienal diğeri ise küratördür. Bienal iki yılda bir düzenlenen kültürel ve sanatsal etkinliklere verilen isim. Küratör ise, müzelerde sergilerde ve diğer sanatsal etkinliklerde sahne tasarımları dahil, tüm bir serginin baştan sona hazırlanmasına kadar geniş bir yelpazede görev alan; sanat tarihi, kültür, estetik gibi genel; fotoğraf, heykel ve resim gibi özel konularında bilgi sahibi, deneyimli kişilere denmektedir. Sanat danışmanı, organizatör veya küratör gibi çeşitli isimler altında görev yaparlar. Daha ziyade resim, fotoğraf, heykel alanlarında, müze içinde veya dışındaki mekanlarda gerçekleştirilecek her türlü sanatsal etkinliği başından kapanışa kadar organize eden, basın-medya karşısında etkinliği yöneten ve temsil eden kişiler için kullanılır.

Küratörlük Kapsamında Telif Ürünleri

Küratörler, etkinlik konseptinin yaratılması, eserlerin seçimi, sergi tasarımı ve etkinlikte yer alacak eserlerle ilgili, makaleler, videolar, görseller, panolar gibi sunu malzemelerinin oluşturulması, medya planlarının gerçekleştirilmesi gibi çok geniş bir alanda görev alırlar. Etkinlikle ilgili faaliyetleri bizzat kendi yapabileceği gibi bir kısmını üçüncü kişilere de yaptırabilirler. Örneğin sergi kataloglarının hazırlanması, sergi kitapçıkları hazırlanması sergi mahallinin tasarımı, eserlerin yerleştirilme planları, sergiyi tanıtan görsellerin hazırlanması gibi faaliyetler kısmen veya tamamen küratörler tarafından yönetilir.

Bu kapsamda bir küratörün ilgili olduğu telif ürünleri iki bölümde değerlendirilir. İlki sergi kataloğu, kitapçığı, sergi eserleriyle ilgili derleme kitapçıklar gibi bizatihi kendi yaratacağı veya derleyeceği eserler. Diğeri ise üçüncü şahıslara sergi kapsamında yaptırılacak her türlü eser. Özel müzelerin unutmaması gereken telif hukuku ilkesi; “eserin sahibi gerçek kişidir” ilkesidir. Bu ilke ile küratörün yaratacağı her türlü çalışma ve eserin “eser sahibi” kural olarak küratördür. Üçüncü şahıslar tarafından yaratılacak eserlerin eser sahibi de kural olarak bu kişilerdir. Bu nedenle müzeler ve küratörler ile sergilerde yer alacak kişiler arasında yapılacak telif sözleşmeleri önem kazanmaktadır.

Küratörlük Faaliyeti Telif Koruması Altında mı?

Küratörün yaptığı asli faaliyet, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nda tanımlanmadığı ve sayılmadığı için kural olarak küratörlük faaliyetinin kendisi telif koruması altında değildir. Ancak; bir sergiyi düşünmek, açıklamak, geliştirmek, seçimlerini gerekçelendirmek, ilgi düzeylerini tespit etmek, serginin niteliğini ortaya koymak, özgün bir sergi yaratmak, bu sergi ile ilgili dokümanlar, kataloglar üretmek, sanatsal alanda iz bırakıcı özel bir sergi tasarlamak; kanımızca Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu 1. Maddesi anlamında  “Eser” kategorisinde koruma görebilir. Sergide yer alacak eser terkipleri, sunma biçimleri, tasarımları bir bütün olarak “dil ve yazı ile ifade olunan eserler” kategorisine girebilir.

Bu kapsamda Yüksek Mahkemeye intikal etmiş bir ihtilaf olmadığı için henüz bir içtihat oluşmuş değildir. Ancak tekraren belirtelim ki, küratörlük faaliyeti genel olarak telif koruması altında olmasa bile küratörlerin yarattıkları, yaratımına katıldıkları katalog, kitap, sergi tasarımı gibi çalışmaların her biri eser olarak; bunları yaratan da eser sahibi olarak kabul edilir.

Dijital Küratörlük

Dijital Müzelerin oluşturulması veya dijital sergilerin gündeme gelmesiyle birlikte küratörlüğün dijital versiyonu da gündeme gelmiştir. Dijital küratör “.. dijital varlıkların, arşivleme ilkeleri ve birlikte çalışabilirlik standartları altında yaratılması, seçilmesi, yönetimi, korunması ve yeniden kullanılması için en iyi uygulamaları bir araya getiren dijital küratörlüğün de temelini oluşturmaktadır… Dijital küratörlük, dijital araştırma verilerini ve diğer dijital materyalleri tüm yaşam döngüleri boyunca ve gelecekteki kullanıcı nesilleri için korumak amacıyla gerçekleştirilen işlemleri kapsamaktadır.¹”

Bu kapsamda dijital küratör, dijitalleştirilmiş kültür varlıkları, eserler dahil her türlü nesneyi veya dijital koleksiyonların erişimi, korunmasını, paylaşımı, özgünlüğünü sağlayan kısacası dijital koleksiyonları yöneten kişi anlamına gelmektedir².

Özel Müzeler ve Küratörlük.

Yukarıda yaptığımız açıklamalar ışığında, özel müzelerin yapacakları dijital müzeler-dijital sergilerde ve/veya fiziki sergilerde yararlanacakları küratörlerle kapsamlı Küratörlük ve Dijital küratörlük sözleşmeleri yapılması gereği ortaya çıkmaktadır.

Taraflar işin başlangıcında, serginin veya dijital müzenin adını, konseptinin hazırlanmasını, küratörün yapacağı işleri, bu işler içinde telif hakkı doğuran ürünleri, üçüncü şahıs telif hakları dahil tüm telif konularını detaylandırarak, telif haklarının özel müzeye alınması; henüz yaratılmamış olan ve sipariş üzerine yaratılacak olan çalışmalar yönünden ise taahhüdü işlemlerin, akabinde tasarrufi işlemlerin; karşılıklı hak ve yükümlülükleri düzenlenmesi gerekmektedir.

Av.Haluk İnanıcı