Hukuk Güncesi

Kültürel Mirasa Erişim Hakkı

Kültür varlıkları üzerindeki ne devlet mülkiyeti ne de müze ve benzeri özel kişi mülkiyeti, sahibine bildiğimiz klasik mülkiyet anlamında hak vermez. Örneğin ne devlet ne de müze, yeddinde bulunan kültürel varlığı yok edemez, tüketemez. Bu nedenle kültür varlığının sahibi yerine üzerinde tasarruf yetkisine sahip kişi kavramını kullanmak daha doğrudur¹.

Öte yandan Kültürel varlıklar terimi yanında ortaya ikinci bir terim olarak kültürel miras kavramı çıkmaktadır. Bu kavram, tüm kültürel varlıkları içeren ve onların korunması için devletlerin üzerlerine düşen görevler, bu alandaki bilgi ve davranış modellerini de içeren geniş bir anlamda kullanılmaktadır. “İnsanlığın hafızasını oluşturan somut ve soyut değerlerin bütünü” şeklinde de ifade edilmektedir². İlki kültürel varlıkları ifade ederken diğeri varlıklar ve devletlerarasındaki ilişkileri konu alır. Ancak çoğu zaman birbiri yerine ikame terimler olarak da kullanılmaktadır.

Kültürel Mirasa Erişim Hakkına Bakış

Kültürel miras geçmişe ait kalıntıların bulunması tespitinin ötesinde bir anlam taşır. Kültürel mirasın bugünkü kimliğimizin unsurlarıyla, varlığımızı geliştirmeyle kimliğimizi yeniden üretmeyle ilgisidir ki, onu önemli kılar. “Kültürel miras toplumsal ve topluluksal kimliklerin ve aidiyetlerin oluşturulması, meşru kılınması ve yeniden üretilmesi ile doğrudan ilişkilidir. Çünkü kimlik inşasının temelini oluşturan ortak geçmiş algısı mimari yapılar, tarihsel anıtlar, sözlü anlatımlar, gösteri sanatları ve ritüeller gibi türlü türlü kültürel obje, mekan ve gelenekte somutlaşır³.”

Her insan kendi kültürel varlığını geliştirmek için araştırma ve yaratıcı faaliyetlerin geliştirilmesi hakkına sahip olduğu gibi devletler de bunu sağlamayı taahhüt etmektedirler.

Uluslararası Müktesebata Göre; Erişim Hakkı ve Çoğaltma Hakkı

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin 22. maddesinde  “...herkes onur ve kişiliğinin serbestçe gelişimi için gerekli olan ekonomik, sosyal ve kültürel haklarının gerçekleştirilmesi hakkına sahiptir.” ifadesine yer verilmiştir. Beyannamenin 27. maddesine göre; “1) herkes toplumun kültürel yaşamına serbestçe katılma, güzel sanatlardan yararlanma, bilimsel gelişmeye katılma ve bundan yararlanma hakkına sahiptir.

Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme

Sözleşme erişme hakkının kapsamını 15. maddede belirtmiştir.

1. Bu Sözleşmeye taraf devletler herkese

(a)Kültürel yaşama katılma hakkına;

(b) Bilimsel ilerlemeden ve uygulamalarından yararlanma hakkına;

(c) Kendisinin yarattığı herhangi bir bilimsel, edebi ya da sanatsal üründen doğan maddi ve manevi çıkarların korunmasından yararlanma hakkına sahip olduğunu kabul ederler.

2. Bu Sözleşme'ye Taraf Devletlerin, bu hakkın tam olarak kullanılmasını sağlama yönünde alacakları tedbirler, bilim ve kültürün korunması, geliştirilmesi ve yayılması için gerekli olan tedbirleri kapsayacaktır.

3. Bu Sözleşme'ye Taraf Devletler, bilimsel araştırma ve yaratıcı faaliyetler için gerekli özgürlüğe saygı göstermekle yükümlüdürler.

Sözleşme hükümlerinin yorumlarına ilişkin Yorum İlkeleri de yayımlanmıştır. Buna göre 21 No’lu Genel Yorum Beyanında kültürel yaşama katılma hakkının katılım, erişim ve kültürel yaşama katkı sağlamak olmak üzere üç unsurdan oluştuğu ifade edilmiştir⁴.

Görüleceği gibi her insan kendi kültürel varlığını geliştirmek için araştırma ve yaratıcı faaliyetlerin geliştirilmesi hakkına sahip olduğu gibi devletler de bunu sağlamayı taahhüt etmektedirler. Daha geniş ifadeyle, kültürel varlıklara erişim hakkı insanın kendi varlığının farkına varması ve bu varlığı geliştirmesinin ayrılmaz bir parçasıdır.

Avrupa Konseyi Toplum İçin Kültürel Mirasın Değeri Çerçeve (Faro) Sözleşmesi-2005 Kapsamında Erişim Hakkı

FARO Sözleşmesi III. Bölümünü Kültürel Miras’a ayırmıştır. 11. Maddede kültürel miras için kamu sorumluluklarını, 12. Maddede kültürel mirasa erişim ve demokratik katılım, 13. Maddede kültürel miras ve bilgi, 14.maddede kültürel miras ve bilgi toplumu tanımlarını kullanmıştır.  14. maddesinde kültürel mirasa erişimde önemli bazı ilkeler benimsemiştir.  Kültürel varlığa erişim kolaylaştırılmalı fakat erişirken fikri mülkiyet hakları korunmalı ve fakat bu koruma erişim önündeki engelleri artırıcı bir rol oynamamalı, erişim kolaylaştırılmalı, sayısal içerik yaratılırken var olan mirasın korunmasında zafiyet yaratmamalı.

Özetle

Gerek İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme, Avrupa Konseyi Toplum İçin Kültürel Mirasın Değeri Çerçeve (Faro) Sözleşmesi-2005 kültürel varlıklara erişim hakkının çerçevesini çizmişlerdir.

Kültürel Varlığa Erişim Hakkını sadece seyretme olarak anlamamak gereklidir. Bu hak bir insanın evrensel kültürel zenginliğin bir unsuru yanında vakit geçirmesi, onun fotoğrafını çekmesi, görselini yapması gibi tüm yaratıcı faaliyetlerini hatta ticari faaliyetleri de kapsar.

Bu nedenle, İzin Hakkı Devlete ya da müzelere Kültürel Varlığa Erişme Hakkını Sınırlama Hakkı Vermez: Uluslararası Müktesebatta “Evrensel Kültürel Miras Ürünlerine, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun ne 5. maddesinde ne de 34.maddesindeki haklara dayanılarak “erişim hakkı”nın engellenmesine izin verdiği şeklinde değerlendirilemez. Altında bizim de imzamızın bulunduğu ve TBMM’den geçmiş bu sözleşmeler kanun niteliğindedir. Bu nedenle kültürel varlıklara erişim hakkını sağlamak devletin ve müzelerin asli yükümlülükleri içindedir.

Bu nedenle yerli veya yabancı herkes belirttiğimiz uluslararası belgelere dayanarak, kültürel varlığa erişiminin sağlanmasını talep etme hakkına sahiptir. Aynı hak yurt dışındaki müzeler açısından da geçerlidir.

Av.Haluk İnanıcı