Hukuk Güncesi

Darth Vader Nasıl Çocuk Oyuncağına Dönüştü?

SİNEMADA MERCHANDISING (TİCARİLEŞTİRME) HAKLARI

Film karakterlerinin filmdeki isimleri, tasvirleri ve karakteristik özelliklerinden faydalanılmak suretiyle üretilen ürünlerin veya filmde görülen/kullanılan materyallerin satışa sunulmasını karakter bazlı merchandising olarak adlandırmak mümkündür. Bu yolla satışa sunulan ürünler özellikle oyun-oyuncak, tekstil ürünü veya posterler olabilmektedir. Bugün girdiğimiz neredeyse her mağazada, Star Wars, Spiderman veya Mickey Mouse temalı ürünler görülmesi bunun en iyi örneklerindendir.

Karakter bazlı merchandising; kaynağını, Walt Disney Studios’un 1930 senesinde çizgi film karakterlerinin tüketici satışına sunmak üzere lisanslanması için ayrı bir departman kurma girişiminden almaktadır. Yirminci yüzyıl boyunca hızla gelişim sağlayan yöntem, bugün pek çok filmle beraber gelişimini sürdürmektedir.

Türk Hukuku anlamında bir değerlendirme yapmak gerekirse; Türkiye’de karakter bazlı merchandising kapsamında üretilen ve satışa sunulan ürünlerin değerlendirmesi Fikir ve Sanat Eserleri Kanunumuz (“FSEK”) kapsamında yapılabilmektedir. Filmlerde yer alan (çizgi veya gerçek) tüm karakterler FSEK kapsamında “tipleme” olarak tanımlanmaktadır. Orijinal bir eserden yararlanma yoluyla üretilecek diğer eser ise FSEK uyarınca “işlenme” olarak tanımlanmaktadır. Merchandising kapsamında üretilen ve satışa sunulan ürünler (örneğin oyuncaklar) de bu tanımlar uyarınca işlenme eser olarak değerlendirilmelidir. Bu doğrultuda bu ürünler FSEK korumasından da faydalanmaktadır.

Pek çok ülke, bu konuya ilişkin özel ve kapsamlı düzenlemeler yapmakta ve içtihatlar geliştirmektedir. Bu nedenle, hızla büyüyen bu sektörü incelemekte fayda olduğunu düşünüyoruz.

Film Karakterinin Türüne Göre Satış/Ürün Tipleri ve Hak Sahipliği

WIPO’nun No.489 (E) no’lu ve 2004 tarihli yayınına göre; karakter temelli merchandising haklarının iki ana ve bir karma başlık altında incelenmesi mümkündür:

Kurgusal/animasyon/çizgi karakter temelli merchandising

Walt Disney’in girişimi ile ortaya çıkan ve en eski merchandising yöntemidir. Kurgusal/çizgi karakterlerin temel özelliklerinin, ürünlerin pazarlama ve reklamında kullanılması şeklinde gerçekleşir. Ürünlerin pazarlanması amacıyla; karakterin adı, görüntüsü, sesi veya diyalogları kullanılabilir. Görüntü iki veya üç boyutlu olarak kullanılabilir, böylece karakter bir ürünün üzerine yerleştirilebileceği gibi (Temel Reis baskılı tişört), ürünün kendisi olarak da satışa sunulabilir (R2D2 oyuncağı).

Kişilik (gerçek karakter) temelli merchandising

Canlandırdığı karakterlerden bağımsız olarak; ünlü bir kişinin temel özelliklerinin, ürünlerin pazarlama ve reklamında kullanılması şeklinde gerçekleşir. Burada da yine ürünlerin pazarlanması amacıyla kişinin adı, görüntüsü, sesi veya diğer kişilik özellikleri kullanılabilir. Bu yöntemde bahsi geçen “kişi”, pek tabi ki, toplumun çoğunluğu tarafından tanınmış olmalıdır.

Görsel Temelli Merchandising (gerçek kişiler tarafından canlandırılan kurgusal karakter)

Gerçek bir aktör tarafından canlandırılan kurgusal bir karakterin temel özelliklerinin; ürünlerin pazarlama ve reklamında kullanılması ile gerçekleşir. Bu yöntem ile hem karakteri canlandıran aktöre hem de canlandırılan karaktere ilgi duyan kitlenin dikkati çekilmektedir. Bu nedenle de karma başlık olarak değerlendirilmektedir.

Merchandising Hakları

Hak sahiplerinin belirlenmesi için öncelikli olarak hakları belirlemekte yarar vardır. Kurgusal karakterler üzerindeki haklar, mali haklar ve yararlanma hakları; gerçek kişi üzerindeki haklar ise kişilik temel alındığından kişilik hakları olarak ifade edilebilir.

Bu doğrultuda, -yukarıda belirttiğimiz üç tip ürün, satış faaliyeti için- hak sahiplerini belirlemek gerekir ise;

• Animasyon/çizgi karakter temelli merchandising halinde animasyon/çizgi karakterin telif hakkı sahibi,
• Kişilik temelli merchandising halinde ilgili kişi/ünlü,
• Görsel temelli merchandising halinde ise filmin telif hakkı sahibi,

ürünlerin satışa sunulması kararını verme hakkına sahip olacaktır.

Elbette ki, bu kişilerin sahip oldukları merchandising haklarını lisans sözleşmesi veya başka herhangi bir sözleşme ile devretme hakları bulunmaktadır. Genelde hak sahiplerinin; yukarıda detaylıca açıklanan ürün, mal ve hizmetleri, kendilerinin üretme ve satışa sunma imkanı bulunmadığından, bu haklar lisans vermek suretiyle üçüncü kişilere/şirketlere kullandırılmaktadır. Tipik olarak hak sahibi, vermiş olduğu lisans karşılığında her bir ürün için maktu bir peşin ödeme ve ardından satılan her ürün üzerinden yüzde ile telif hakkı ücreti almaktadır. Filmin başarılı olamaması ve ürünlerin satmaması ihtimalinde ise, zarar imalatçı üzerinde kalmaktadır. Merchandising haklarının lisanslanması sürecinde; lisans sözleşmelerinde verilecek lisans kapsamının detaylı olarak belirlenmesi ve ticari koşulların doğru düzenlenmesi önem arz etmektedir.

Av. Nihan Malkoçer